Dworzec Historii dla zwiedzających ul. Daszyńskiego 2 Bogatynia 59-920

tel: 510 275 707 bractwo-bogatynia@gazeta.pl

Górne Łużyce, Dolne Łużyce i Łużyczanie

 

Jak to się zaczęło tuż po wojnie:

30 kwietnia 1946 roku przybył do Warszawy przedstawiciel Łužiskoserbskeje Narodneje Rady (Łużyckoserbskiej Rady Narodowej) Pawoł Cyż. Dr Pałys pisze w artykule pt. „Związki Pawoła Cyża z Polską i Polakami”, że jego celem było uzyskanie od Polski pomocy. Nie tylko kulturalnej i materialnej, ale i politycznej. Cyżowi zależało na zorganizowaniu wspólnej akcji państw słowiańskich, w tym oczywiście Polski, na rzecz ustanowienia jakiejś formy łużyckiej niezależności, choćby w ramach innego słowiańskiego państwa.„ Jego zdaniem, kwestia państwowo – prawnej przyszłości Łużyc mogłaby zostać rozwiązana poprzez przyłączenie ich do Polski lub Czechosłowacji w charakterze autonomicznego okręgu, federacji z jednym z tych państw ewentualnie utworzenia z Łużyc terenu mandatowego pozostającego pod opieką ONZ lub ZSRR” – pisze dr Pałys.

A co na to ZSRR?

Najważniejszy gracz w regionie – ZSRR – niespecjalnie jednak popierał łużyckie aspiracje. W 1945 roku Moskwa wysłała co prawda na Łużyce kilka radzieckich komisji w celu zbadania sytuacji na Łużycach, ale nie zdecydowano się na wspieranie łużyckiego ruchu. Wydawałoby się to dziwnym – przecież słowiańskie, komunistyczne państwo na daleko wysuniętych na zachód ziemiach powinno być jak najbardziej na rękę Związkowi Radzieckiemu, choćby ze względów strategicznych. A i wiadomo przecież, że ZSRR miewał panslawistyczne odruchy. Tym bardziej, że stworzone pod rosyjskimi auspicjami Łużyce byłyby państwem dozgonnie wdzięcznym Moskwie – stworzycielce i gwarantce łużyckiej państwowości.

Dlaczego Rosjanie odpuścili Łużyce? – Stalin grał jeszcze wtedy o całe Niemcy, nie tylko radziecką strefę okupacyjną – mówi „Ahistorii” dr Pałys. – Niemcy zostały już okrojone o jedną trzecią swego terytorium, które musiały oddać Polakom. Bardzo głośno sprzeciwiało się temu całe niemieckie społeczeństwo, niemieccy komuniści nie byli wyjątkiem, a to na nich Stalin musiał się oprzeć w swoich planach wciągnięcia całych Niemiec do radzieckiej strefy wpływów. Nie mógł ich już bardziej drażnić. Moskwa nie zdecydowała się nawet na połączenie Łużyc w jeden – autonomiczny bądź nie – region w ramach Niemiec. Nadal pozostały podzielone pomiędzy Saksonię i Brandenburgię.

Serbia Serbom

Jedynym krajem, który wystąpił w sprawie Serbów Łużyckich była titowska Jugosławia, która jeszcze w 1947 roku wydała oficjalne oświadczenie w sprawie serbołużyckiego samostanowienia. Być może chodziło tu o narodową sympatię, Serbowie tradycyjnie sprzyjają bowiem swoim łużyckim imiennikom: według niektórych historyków bałkańscy Serbowie i Serbołużyczanie pochodzą ze wspólnej praojczyzny – nadodrzańskiej Białej Serbii (położonej na pograniczu dzisiejszych Dolnego Śląska i Łużyc). Serbowie powędrowali na Bałkany, a Łużyczanie pozostać mieli w okolicy.

Pozostał mit

Stanowisko Jugosławii, która – oczywiście – nie mogła odegrać żadnej politycznej roli na Łużycach niczego nie zmieniło. Łużyce pozostały tym, czym były do tej pory: namacalną resztką słowiańskiego mitu o „zachodnich słowiańskich kresach”.

Państwo niemieckie  nie przeszkadza już jak niegdyś w kultywowaniu słowiańskiej tożsamości, przeciwnie: wykłada znaczne sumy na jej wspieranie. W łużyckich miastach znajdziemy dwujęzyczne nazwy ulic, napisy na urzędach, serbskie instytucje kulturalne i edukacyjne. Wychodzi łużycka prasa.

Tyle tylko, że – jak pisze w artykule „Serbołużyczanie – najmniejszy naród słowiański” Dietrich Scholze-Śołta – „na skutek wielu przyczyn natury społecznej i kulturalnej z codziennego użycia wychodzi dziś język łużycki, najważniejszy wyznacznik tożsamości Serbołużyczan. Tym samym kurczy się dwujęzyczne terytorium historycznych Łużyc Górnych (leżących we wschodniej części kraju federalnego Saksonia) i Łużyc Dolnych ( na południowym wschodzie landu Brandenburgia)”. W warunkach, w których o serbskość nie trzeba już walczyć, zaczyna brakować Serbów.

Na zakończenie informacja nie mająca nic wspólnego z Łużycami i Łużyczanami  otóż nazwa Berlin to nazwa słowiańska (od słowa: berło) – z polską końcówką -in (tak Kotlin, Rypin, Konin). Zakończyła się w ten sposób opowieść o próbach Łużyczan by utworzyć własne państwo. Nie będziemy więc gdybać co by było gdyby. Dziś w tym miejscu mieszkamy my i choć nie zawsze umiemy odnieść się z szacunkiem  do historii tworzącej ten zakątek Polski to chyba jednak wreszcie zaczynamy wierzyć że osiedliśmy tutaj nie na kilka czy kilkadziesiąt lat, ale tym razem na zawsze.

W audycji zostały wykorzystane obszerne fragmenty dotyczące łużyckiego tematu, a będące autorstwa pana doktora Piotra Pałysa (Instytut Śląski –  Opole)

Cały tekst był wyemitowany w Artradiu w ramach audycji „Jedno radio, trzy języki” prowadzonej przez Wojtka Kulawskiego.

 

II cz – Dalszy ciąg perypetii Łużyckich

 

Trójstyku Bogatynia – Hradek nad Nysą- Zittau mogło nie być. Po zakończeniu II Wojny Światowej znów obudziły się nadzieje u Serbołużyczan. Łużyccy działacze narodowi marzyli o samodzielności, a w ostateczności o związku z Czechosłowacją lub Polską. W 1945roku w Budziszynie została wydana mapa Łużyc. Wyznaczająca granice  państwa Łużyckiego zaczynającego się tuż pod wschodnimi granicami Berlina, potem Luckenwalde, Finsterwalde, Warnsdorf, Zittau, pozostawiając Frydlant poza granicami, dalej Lubań, Zagań, Krosno Odrzańskie i w stronę Berlina. W wyniku nowego, powojennego podziału Europy – dość niespodziewanie – Łużyce przestały być słowiańską enklawą na germańskiej ziemi. Słowiański żywioł dotarł do ich krainy. Łużyccy działacze nie zamierzali przegapić takiej okazji. Dr Piotr Pałys ze stowarzyszenia łużycko-polskiego „Pro Lusatia”, jeden z największych znawców tematyki serbołużyckiej, pisał  w artykule o łużyckim działaczu Wojciechu Koćce:„Serbołużycki program maksimum sprowadzał się do uzyskania pełnej niezawisłości w miniaturowym państwie na wzór Luksemburga czy Andorry. Koncepcja taka miałaby wszelkie szanse powodzenia, gdyż w powstałej po wojnie konfiguracji geopolitycznej Łużyce znalazły się pomiędzy granicami Polski i Czechosłowacji i nie tworzyłyby żadnej odosobnionej enklawy.

Do przyjęcia byłaby również autonomia w obrębie Czechosłowacji lub Polski. Względy geograficzne przemawiały za tą drugą ewentualnością, jednakże wśród ludności serbołużyckiej przeważała orientacja pro czeska”. Pro czeska, bowiem o ile Czechy zawsze odgrywały ważną rolę w łużyckiej świadomości, to Polska jako sąsiad pojawiła się w niej dopiero po 1945 roku. Wcześniej Łużyczanie, poza bardzo wąską grupką intelektualistów, którzy studiowali w polskich miastach, mieli styczność głównie z polskimi – robotnikami sezonowymi poszukującymi w Niemczech zarobku. Jeśli chodzi natomiast o bliższe geograficznie Czechy, to związki Łużyczan z tym krajem zawsze były dość silne. Czesi – w tym sam prezydent Benesz – podchodzili jednak do łużyckich postulatów z dużym dystansem. Na historycznych terenach Łużyc etniczni i świadomi narodowo Łużyczanie nie stanowili bowiem zbyt wysokiego ułamka populacji. Ruch serbołużycki określał ich liczbę na około 500.000 osób (co i tak stanowiłoby około połowę ludności zamieszkującej tereny, z których chciano zmontować łużyckie państewko), jednak ich rzeczywistą liczbę należałoby szacować na około 100.000 osób. Czechom – zajętym w tamtych czasach wyrzucaniem ze swojego kraju Niemców Sudeckich – niespecjalnie zależało na włączanie w swoje granice kolejnego terytorium zamieszkanego przez Niemców. I to tych samych, których świeżo z Republiki wysiedlili, bowiem wielu Sudecczyków, licząc na rychły powrót do porzuconych domów, osiedliła się nieopodal: na Łużycach właśnie. Odłam  łużyckich działaczy narodowych  z Wojciechem Kócką i Jurijem Cyżem na czele, szukali wsparcia w Warszawie. I o ile czeski prezydent Edward Benesz nie odpisywał nawet na łużyckie noty, to polscy politycy deklarowali ostrożną sympatię dla łużyckiego ruchu. W 1945 roku łużycki niepodległościowiec Jan Cyż uzyskał ostrożną deklarację poparcia od Bolesława Bieruta. Ostrożną, bo Polacy – w chwili, gdy ważyły się losy granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, którą Stalin forsował wbrew niemieckim komunistom, na których zamierzał się oprzeć – bali się głośniej odetchnąć, by nie zawalił się ten cały domek z kart. W polskim społeczeństwie Łużyczanie mieli szerokie poparcie. Zakładano pro łużyckie stowarzyszenia, organizowano konferencje. Piotr Pałys w tekście zatytułowanym “Nad Łużycami polska straż” pisze, że “największą energię na tej niwie wykazywał, założony we wrześniu 1945 r. na Uniwersytecie Poznańskim Akademicki Związek Przyjaciół Łużyc “Prołuż”  W krótkim czasie “Prołuż” uzyskał statut organizacji ogólnopolskiej.  Rozwojowi organizacyjnemu towarzyszyła, prowadzona pod hasłem “Nad Łużycami polska straż!”, akcja propagandowa. Działacze  dotarli do redakcji szeregu gazet i czasopism, uzyskali dostęp do radia, wydawali własne jednodniówki, broszury i karty pocztowe. W szeregu miast zorganizowali manifestacje i wiece, “Prołuż” śmiało wkraczał również w sferę tzw. wielkiej polityki, wystosowując memoriały w obronie Łużyc do Organizacji Narodów Zjednoczonych i Krajowej Rady Narodowej.  Jednakże od drugiej połowy tego roku zarówno nad “Prołużem” jak i nad wszystkimi strukturami działającymi na rzecz “małego narodu” zaczęły gromadzić się czarne chmury. Dostosowując swą praktykę do meandrów radzieckiej polityki wobec Niemiec, władze polskie uznały działania na rzecz Łużyc za “akcję niepożądaną dla stalinowskiej wizji tego rejonu Europy. Było to równoznaczne z likwidacją całego ruchu”.

Karol Stojanowski, antropolog i polityk, wnosił wręcz w 1946 roku o “reslawizację” części Niemiec:

“Łużyczanie powinni otrzymać dla swego narodu odrębne państwo, gwarantowane przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Nie można i nie należy tworzyć malutkiego państwa ograniczonego do Łużyczan, mówiących dziś po łużycku. Byłby to twór bardzo słaby. Należy obecnie stworzyć wielkie, najmniej dwumilionowe, a nawet trzymilionowe państwo łużyckie, podobne w swej strukturze i w swym charakterze socjologicznym do państwa irlandzkiego. W nowym państwie łużyckim Łużyczanie nie zgermanizowani musieliby posiąść możność reslawizacji swych zgermanizowanych ziomków” – pisał Stojanowski w wydanym w 1946 r. tekście “O reslawizację wschodnich Niemiec”.

Jak miałoby wyglądać takie łużyckie państwo?

„Według Kócki – pisze dr Pałys – w grę miał wchodzić obszar 11 łużyckich powiatów, o powierzchni 125000 km kw. Z około 250 tysiącami Serbołużyczan, wliczając w tą liczbę także elementy zniemczone. W wywiadzie tym przedstawił on także koncepcję przesiedlenia najbardziej na zachód wysuniętych serbołużyckich osad nad Nysę, przy równoczesnym wysiedleniu stamtąd Niemców”.

 

III cz – ŁUŻYCKIE CIEKAWOSTKI

 

  • Pierwsze ślady osadnictwa na terenie Łużyc pozostawiły plemiona celtyckie. Zastąpiły je plemiona wschodniogermańskie, a ich miejsce, zajęły plemiona słowiańskie określane mianem Słowian połabskich. Potomkami niektórych z nich są dzisiejsi Serbołużyczanie.
  • W latach 623–658 Łużyce wchodziły w skład państwa Samona– najstarszego znanego współcześnie tworu państwowego Słowian zachodnich. Od VII do VIII wieku na terenie Łużyc istniały państwa plemienne zarządzane przez rodzimych władców, jeden z nich Miliduch, król plemion serbo-łużyckich, w 806 roku stoczył bitwę z wojskami Franków.
  • W roku 1002 Bolesław I Chrobryprzyłączył Łużyce do Polski, co zostało uznane w pokoju w    Budziszynie (1018).
  • Nowy Testament przetłumaczono na serbołużycki już w 1548 roku.
  • Od XIII wieku Słowianie stali mniejszością w regionie
  • Od lat 70. XV w. zaczęto stosować określenie Górne Łużyce dla ziem Budziszyńskiej i Zgorzeleckiej, przy czym krótko istniało u schyłku XIV w. księstwo zgorzeleckie, utworzone przez Karola IV dla najmłodszego syna Jana.
  • Brandenburska część Łużyc była germanizowanaod 1667 r., gdy elektor brandenburski zakazał użycia języka łużyckiego w kościołach i nakazał usunięcie łużyckich duchownych, zaś do 1735 r. wyparto język łużycki ze szkolnictwa.
  • Łużyce Górne będące częścią Saksonii znajdowały się w innej sytuacji, bowiem protestanckie Stany Krajowe udzielały wsparcia dla druku łużyckich książek w ramach zwalczania katolicyzmu. W tym okresie powstał język literacki w odmianach: dolnołużyckiej oraz górnołużyckiej katolickiej i protestanckiej
  • Od 1871 całe Łużyce znalazły się w obrębie zjednoczonych Niemiec W 1919 roku delegacja Serbołużyczan była obecna na konferencji wersalskiej, jednak nie została dopuszczona do obrad. O utworzenie wspólnego z Czechami państwa zabiegała natomiast delegacja czeska.
  • W pruskich Łużycach inicjatywy narodowościowe zaczęły powstawać dopiero w drugiej połowie XIX wieku.
  • W 1937 roku zdelegalizowano łużyckie organizacje, a w następnym roku zakazano nauczania języka łużyckiego. Nauczanie łużyckiego przywrócono w Saksonii już w październiku 1945 roku[1].
  • Po ponownym zjednoczeniu Niemiec3 października 1990 Serbołużyczanie starali się o utworzenie autonomicznej jednostki administracyjnej w formie landu, jednak władze federalne w Berlinienie wyraziły na to zgody i nastąpił nowy podział między Saksonią a Brandenburgią. Serbołużyczanie korzystają jednak z przywilejów mniejszości narodowych: posiadają własne szkoły oraz organizacje kulturalne, a napisy na tablicach miejscowości i urzędach są dwujęzyczne.
  • Do dziś w regionie można znaleźć wiele śladów po tym okresie, np. XVIII-wieczne słupy dystansowe z herbem Rzeczypospolitej

Wszystkich dla których te informacje są niepełne, zaś wiedza o naszym regionie jest frapująca zapraszamy do Bractwa Ziemi Bogatyńskiej.  Przynależność do naszego bractwa na pewno zaowocuje większą wiedzą historyczną, a także pozwoli na uczestnictwo w naszych wycieczkach i spotkaniach ze stowarzyszeniami czeskimi i niemieckimi , które również kultywują pamięć historyczną.

BISKUPIN a ŁUŻYCE

Dziś o osadzie w Biskupinie. Czemu akurat o niej. Odpowiedź jest niebywale prosta. Ten zabytek wiąże się z kręgiem  kultury łużyckiej, trwającym od środkowej epoki brązu, od ok. XIV w. p.n.e., po wczesną epokę żelaza, czyli do ok. V w. p.n.e.

Jak odkryto ta osadę? Otóż  na skutek prowadzonych prac melioracyjno-irygacyjnych poziom wody w jeziorze Biskupińskim w 1933 r. obniżył się na tyle, że z wody zaczęły wystawać fragmenty umocnień starożytnej osady. Miejscowi chłopi zaczęli odnajdywać różne zabytkowe przedmioty, nie zdając sobie jednak sprawy z ich archeologicznej wartości. Dopiero dzieci uczęszczające do miejscowej wiejskiej szkoły poinformowały o dziwnych znaleziskach swojego nauczyciela Walentego Szwajcera, a ten nagłośnił sprawę. O odkryciu wystających z wody drewnianych bali powiadomił  prof. Józefa Kostrzewskiego z Poznania. Badania wykopaliskowe zostały zainicjowane w roku 1934 i kontynuowane były do wybuchu II wojny światowej. W czasie wojny, w latach 1939-1942, specjalny niemiecki oddział SS-Ausgrabung Urstätt, pod dowództwem Hauptsturmführera prof. dr Hansa Schleifa prowadził wykopaliska na terenie osady biskupińskiej, w celu wykazania jej pragermańskości. Ponieważ niemieckie badania nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, okupant postanowił zlikwidować stanowisko archeologiczne, poprzez zasypanie go piaskiem. Efektem tych działań było to, że część odsłoniętych przed wojną znalezisk nie nadawała się do ponownej ekspozycji.

Po wojnie polscy archeolodzy, pod kierunkiem Zdzisława Rajewskiego, wznowili badania i kontynuowali je do roku 1974. Ogółem przebadano ok. 3/4 powierzchni osady.

Badania w Biskupinie były przykładem najwyższego możliwego wówczas poziomu metodycznego prowadzenia wykopalisk, stanowiąc wzór do naśladowania nie tylko w Polsce, ale i za granicą. Zainicjowano w Biskupinie w okresie międzywojennym interdyscyplinarne badania paleoekologiczne, dokonywano eksperymentów archeologicznych, inicjując w ten sposób archeologię eksperymentalnąGród w Biskupinie jest jedynym w Polsce stanowiskiem archeologicznym, dla którego opracowano program długoterminowej konserwacji, która między innymi  polega na utrzymywaniu wysokiego poziomu wody w jeziorze otaczającym stanowisko oraz wdrożeniu systemu monitorowania parametrów środowiska dla zapewnienia optymalnych warunków przetrwania autentycznej substancji zabytkowej.

16 września 1994 roku Gród w Biskupinie uznany został za pomnik historii Polski

Na podstawie badań elementów konstrukcyjnych osiedla (drewnianych bali, zob. dendrochronologia) stwierdzono, że powstało ono najprawdopodobniej zimą 738 roku p.n.e. Założono je na podmokłej wyspie na jeziorze Biskupińskim (obecnie półwysep), o kształcie w przybliżeniu owalnym i powierzchni ok. 2ha (w obrębie wałów mieściło się ok. 1,3 ha powierzchni). Wyspa wznosiła się 0,8 – 1,2 m ponad wody otaczającego jeziora. Gród biskupiński był zasiedlony przez 150 lat.

Na terenie osady znajdowało się ok. 106 domostw, o wymiarach przeciętnie ok. 8 × 10 m, usytuowanych rzędowo wzdłuż moszczonych drewnem 11 ulic, o szerokości ok. 2,5 m każda. Ocenia się, że w osadzie mieszkać mogło od 800 do 1000 osób. Osada otoczona była skrzynkowym wałem drewniano-ziemnym o długości 640 m, szerokości 3 m i domniemanej wysokości do 6 m, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Gród otoczony był falochronem o szerokości od 2 do 9 m, zbudowanym z ukośnie wbitych pali.

Regularny schemat zabudowy grodu biskupińskiego powtarza się również w przypadku innych grodów kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (np. SobiejuchyIzdebno na PałukachJankowo na Kujawach czy Biehla w Saksonii).

Przyczyny budowy grodów obronnych o regularnej wewnętrznej zabudowie szeregowej przez ludność kultury łużyckiej są przedmiotem niezakończonej  wnioskami dyskusji naukowców. Z punktu widzenia ekonomicznego zamieszkiwanie ludności rolniczej w zamkniętej przestrzeni grodu otoczonego wodą lub podmokłymi obszarami, nie jest racjonalne. W literaturze przedmiotu pojawiły się zatem co najmniej trzy próby wyjaśnienia tego fenomenu:

zagrożenie ze strony ludów koczowniczych walki wewnątrzplemienne;

chęć naśladownictwa miast greckich, z którymi społeczności kultury łużyckiej zapoznać się mogły dzięki dalekosiężnej wymianie handlowej organizowanej przez kolonie greckie.

Osadnictwo w Biskupinie

Obszar Pałuk został ukształtowany przez lodowiec skandynawski, który wyżłobił w czasie ostatniego zlodowacenia liczne doliny. Od północy naturalną granicę Pałuk stanowi Puszcza Notecka, południową granicą jest rzeka Wełna.

Najstarszymi pozostałościami na terenie Biskupina są obozowiska łowców reniferów sprzed 10 tysięcy lat (górny paleolit), a także neolityczny dom pierwszych rolników oraz położone w pobliżu miejsca pochówku. Ciekawym obiektem jest tzw. kraal z wczesnej epoki brązu, otoczony systemem rowów.

Pierwotna osada obronna została opuszczona w VI wieku p.n.e. z powodu podniesienia się poziomu wody w jeziorze wskutek zmian klimatycznych i wyeksploatowania środowiska naturalnego (drewno, erozja gleb). W V i IV wieku p.n.e. powstała na jej miejscu osada otwarta. Ludność Biskupina zajmowała się rolnictwem, rybołówstwem , zbieractwem i rzemiosłem (garncarstwotkactwo).

We wczesnym średniowieczu na obszarze tym funkcjonowały grody i osady, a ostateczny upadek Biskupina wiąże się ze wzrostem znaczenia Piastów. W XI wieku obszary te należały do biskupstwa gnieźnieńskiego, o czym mówi bulla papieża Innocentego II (1136).

Gród w Biskupinie jest jednym z nielicznych stanowisk archeologicznych w Polsce zawierających pełnowymiarowe rekonstrukcje wału obronnego, falochronu, bramy, ulic i budynków mieszkalnych. Rekonstrukcje te są cyklicznie wymieniane na nowe w związku z potrzebą ich aktualizacji w wyniku dokonania nowych ustaleń naukowych.

Oprócz rekonstrukcji w Biskupinie znajduje się muzeum, a w każdym trzecim tygodniu września odbywa się tam festyn biskupiński, obejmujący prezentacje eksperymentalne i pokazy odtwórcze. Biskupin jest też jednym z dwóch istniejących w Polsce laboratoriów konserwacji drewna mokrego wydobytego ze stanowisk archeologicznych oraz ośrodkiem archeologii eksperymentalnej.

Artykuł został wyemitowany w audycji bogatyńskiego ArtRadia „Jedno radio trzy języki”

Całość informacji pochodzi z zasobów internetowej encyklopedii czyli inaczej mówiąc z Wikipedii

 

                                                                                                           [Redakcja BZB]